barokowym zespolonym z gotyckim prezbiterium. Z XV wieku z gotyckiej katedry pochodzą stare mury z przyporami oraz małymi basztami obronnymi (skarbiec). Jak wykazały badania archeologiczne przeprowadzone w 1961 roku przez A.Kunysza gotyckie prezbiterium średniowiecznej katedry zostało wzniesione na jeszcze starszej świątyni. Była budowla o średnicy 12.80 m , zbudowana z kamiennych ciosów o grubości 2.5 -2.9 m. w kształcie romańskiej rotundy z jedną absydą. Znaleziona ceramika i inne przedmioty pozwalają datować jej powstanie na XI wiek. Niektórzy badacze łączą tą budowlę z martyrionem św. Brunona z Kwerfurtu wybudowanym przez Bolesława Chrobrego.Rozpoczęcie budowy nowej katedry przypadło na lata zarządu diecezją przemyską przez biskupa Mikołaja Błażejowskiego (1452-1474). Jednak na skutek kłopotów finansowych udało mu się ukończyć jedynie gotyckie , zbudowane z dużych kamiennych ciosów prezbiterium, po czym na wiele lat budowa została wstrzymana. Dalsze prace zostały wznowione pod koniec XV wieku tak, że w ich wyniku wymurowano nawę główną , a całość budowli pokryto drewnianym dachem. Jednak w czasie jednego z licznych w owym czasie napadów Tatarów na miasto w 1495 roku wybuchł wielki pożar , który zniszczył dopiero co wymurowaną nawę główną wraz z dachem. Większe prace remontowe rozpoczęto za biskupa Macieja z Drzewicy Drzewickiego (1505-1513) , kiedy to naprawiono filary i sprawiono nowy dach pokryty wypalaną glinianą dachówką. Wobec powtarzających się na początku XVI wieku zbrojnych napadach na miasto , postanowiono nadać katedrze obronny charakter. Zbudowano strażnicę , ustawiono przed każdym wejściem obronne przedmurza , zakupiono na potrzeby parafii katedralnej proch i armaty oraz sprawiono ciężkie kute dzrzwi. Trwało także uposażanie kościoła w elementy jego wystroju: założono witraże, położono kamienną posadzkę, sprawiono sygnaturkę na dachu. Ostatecznie wykończono kościół w roku 1549 za rządów biskupa Jana Dziaduskiego (1545-1559). XVII wiek nie sprzyjał ,ze względu na liczne wojny jakie Polska musiała prowadzić w swojej obronie , pracom przy rozbudowie miasta i jego kościołów. Dopiero przemyski ordynariusz Aleksander Antoni Fredro (1724-1734) rozpoczął wielki remont świątyni katedralnej, który uczynił zeń nowy barokowy w stylu obiekt. Przebudowano i otynkowano ściany zewnętrzne , wybudowano kaplicę grobową Fredrów przylegającą do południowej ściany świątyni, zmieniono także jej fasadę gdzie wymurowano barokowy portyk poniżej którego umieszczono herb biskupa Fredry (Bończa) oraz łaciński napis odnoszący się do przebudowy. Gdy wydawało się że wszystkie prace dobiegły końca zdarzyła się tragedia – przed pierwszą niedzielą Wielkiego Postu 1732 roku w nocy runęło ciężkie nowe sklepienie katedry niszcząc również nowe filary oraz znajdujące się wewnątrz 62 pomniki. Natychmiast po tym wydarzeniu zdecydowano o potrzebie odbudowy świątyni, ale nie było ze względów finansowych sprawą łatwą. Do roku 1743 odtworzono w zasadzie stan sprzed katastrofy , a 3 maja 1744 biskup Hieronim Sierakowski (1743-1760) poświęcił ponownie odbudowaną świątynię nadając katedrze poprzednie wezwanie Najświętszej Maryi Panny , Wszystkich Świętych i św. Jana Chrzciciela. Dużym przedsięwzięciem budowlanym zainicjowanym przez tego biskupa była także budowa wieży katedralnej , którą wówczas dociągnięto tylko do pierwszej kondygnacji (29 m).
W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku rozpoczęły się dla Kościoła w Przemyślu lata restrykcji i decyzji administracyjnych ograniczających jego działanie . Zaborca austriacki starał się podporządkować Kościół władzy świeckiej a o system określono mianem „Józefinizmu”. Kościołom przemyskim , a zwłaszcza katedrze, zaszkodziły bardzo rekwizycje majątków. Pierwsza miała miejsce w 1788 roku za cesarza Józefa II , druga w 1807 roku , a trzecia z cesarza Franciszka I w 1810 roku. Przejęto wówczas wiele kosztowności na zasilenie pustego skarbu państwowego. Mimo tak niekorzystnej sytuacji w jakiej znalazł się Kościół prowadzono w pierwszej połowie XIX wieku pewne ograniczone prace remontowe przy przemyskiej katedrze. Kolejna poważna przebudowa świątyni miała miejsce za biskupa Łukasza Soleckiego (1882-1900). Głównym jej architektem mianowano T.Prylińskiego z Krakowa , a za prace rzeźbiarskie odpowiedzialnym był F.Majerski z Przemyśla. Rozpoczęto prace od niwelacji gruntu dookoła katedry i założenia drenów odwadniających, Odsłonięto wewnątrz prezbiterium , odtworzono zamurowane okna nadając im gotycką dekorację. F. Majerski wykonał według projektu T.Prylińskiego neogotycki ołtarz wielki, a także sprawiono nowe ołtarze boczne i ławki. Zakupiono także zaprojektowane przez J.Matejkę i T.Prylińskiego a wykonane przez Lisiewicza i Unieżyckiego nowe witraże. Po śmierci biskupa Soleckiego w 1900 roku jego dzieło kontynuował wielce zasłużony biskup Sebastian Pelczar (1900-1924). W 1901 roku rozpoczął pierwsze prace w katedrze artysta malarz z Krakowa T.Popiel . Powrócono także do kontynuacji budowy wieży katedralnej , podciągając drugą kondygnację , dając na jej narożach czterometrowej wysokości figury i umieszczając cztery podświetlane tarcze zegarowe o średnicy 2.5 m . Całość 71 metrowej wieży zwieńczono pseudobarokowym hełmem zwieńczonym 4.5 metrowym krzyżem.
30 października 1910 roku w 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem w południową zewnętrzną ścianę prezbiterium wmontowano „płytę grunwaldzką”. Płaskorzeźba przedstawia moment wjazdu do Przemyśla króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi i powitanie ich przez biskupa Eryka Winsena. Wśród mieszczan tworzących tło powitania można rozpoznać współczesne osobistości przemyskie: biskupa Pelczara, burmistrza Dolińskiego, posła do Sejmu doktora Tarnowskiego i innych. Rekwizycja dokonana przez zaborcę na cele wojenne w 1915 roku pozbawiła kościół trzech z czterech dzwonów oraz znaczne ilości piszczałek organowych. Straty te uzupełniono dopiero w 1928 roku zakupując w Poznaniu nowe organy firmy braci Biernackich. Wracając do postaci biskupa przemyskiego S.Pelczara warto wspomnieć ,że miał on także wielkie zasługi dla życia kulturalnego miasta. Przykładem tego może być założenie przez niego Muzeum Archidiecezjalnego w Przemyślu , mieszczącego się do dnia dzisiejszego na drugim piętrze budynku klasztornego Jezuitów , oraz wpływ na podniesienie poziomu śpiewu i muzyki kościelnej w okresie międzywojennym. Biskup S.Pelczar polecił wprowadzić śpiew gregoriański do nabożeństw kościelnych oraz zobowiązał duchownych do przestrzegania poprawności śpiewu i muzyki oraz wymagał , by przy każdej parafii została zorganizowana tzw. schola cantorum, która występowałaby w większe uroczystości kościelne. Dość wysoki poziom prezentował wówczas chór katedralny pod batutą ks. Turzyńskiego i kpt. Dwernickiego. Jednak na bardzo wysokim poziomie chór ten postawił dopiero w latach 30-tych ks. Lewkowicz. Został on uznany za jeden z najlepszych w Polsce , ustępował bowiem tylko poznańskiemu chórowi ks. Gieburowskiego ( z którego wywodził się Stuligrosz , który nawiasem mówiąc w późniejszym okresie często przyjeżdżał podpatrywać metody pracy ks. Lewkowicza). Swój wysoki poziom chór ten zawdzęczał głównie swemu dyrygentowi. Ks. Wojciech Lewkowicz był utalentowanym muzykiem , który studia muzyczne odbył w Rzymie i w Regensburgu. Na wzór włoskiej kapeli sykstyńskiej przetworzył on męski zespół na chór chłopięco-męski , który liczył 45 chłopców w wieku od 7 do 14 lat i 24 chórzystów starszych. Ks. Lewkowicz umuzykalniał młodzież ucząc obowiązkowo swoich chórzystów gry na instrumencie. Był on autorem podręcznika „Teoria muzyki” , komponował też pieśni religijne , a będąc specjalistą w śpiewie gregoriańskim układał dla chóru bardzo trudny repertuar. Chór katedralny obrządku łacińskiego, którego dyrektorem i dyrygentem był ks. Lewkowicz oprócz niedzielnych występów w katedrze brał udział w różnych uroczystościach państwowych i okolicznościowych. Jeśli chodzi o dalsze losy katedry do związane one były z wydarzeniami wojennymi. 25 czerwca 1941 roku podczas walk niemiecko – radzieckich bomba uszkodziła sygnaturkę na dachu katedralnym , w której na nieszczęście na czas wojny schowano część skarbów katedralnych oraz inwentarz jej wyposażenia. Podobnie jak witraże J.Matejki w popękanym od wybuchu prezbiterium , skarby i inwentarz uległy zniszczeniu. Mimo okupacji biskup Franciszek Barda (1933-1966) natychmiast po zniszczeniu podjął prace przy naprawie dachu. Nie wykonano wtedy sygnaturki , którą odbudowano dopiero w 1985 roku. Jeśli chodzi o zabytkowe budowle położone w bezpośrednim sąsiedztwie katedry to warto wspomnieć o pałacu biskupim wybudowanym w 1754 roku , który znajduje się za północną ścianą świątyni. Z katedrą związane było istnienie ważnej placówki wychowawczej Przemyśla mianowicie szkoły katedralnej. Powstała ona na początku XV wieku , a od XVIII wieku została przeniesiona do budynku misjonarzy znajdującego się obecnie naprzeciw barokowej fasady świątyni. Przy ulicy Zamkowej znajduje się budynek Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego , w którego kaplicy mieszczą się freski słynnego malarza kościelnego z okresu międzywojennego Rosena, a nadto pomniki przeniesione tu w XIX wieku z dawnej katedry. Obecnie w katedrze znajduje się 20 pomników pośmiertnych , głównie biskupów przemyskich. Szereg cennych pamiątek mieści się dzisiaj w 13 ołtarzach jakie znajdują się w świątyni. Najpiękniejszą wydaje się być alabastrowa figurka Matki Boskiej Jackowej znajdująca się w ołtarzu Najświętszej Maryi Panny. Według legendy przebywający w pierwszej połowie XIII wieku w Kijowie dominikański misjonarz Jacek Odrowąż uciekając z tego miasta uniósł figurkę ze sobą i w drodze do Krakowa miał pozostawić ją w Przemyślu. Innym cennym zabytkiem jest najstarszy katedralny ołtarz św. Stanisława , wykonany z czarnego marmuru w 1610 roku oraz piękna barokowa chrzcielnica zakupiona przez kapitułę katedralną w 1692 roku. Wiele cennych zabytków znajduje się także w skarbcu świątyni, do których zaliczyć można: barokowy złoty kielich z XVII wieku, relikwiarze monstrancyjne , osiemnastowieczne ornaty , korony Matki Boskiej Jackowej , złota monstrancja z 1765 roku, liczne kielichy i puszki na komunikanty.
Źródła tekstu:
1. M.Kaniewski – „Kościoły starego Przemyśla” – Przemyśl 1987.
2. J.Skarbowski – „Ziemia Przemyska” – Kraków 1963.
3. M.Gosztyła, M.Proksa – „Zamki, pałace, klasztory województwa przemyskiego” – Przemyśl 1995.
4. B.Filarecka – „Życie kulturalne Przemyśla w okresie II Rzeczypospolitej” – Przemyśl 1997.
Opracowanie strony: © P.Jaroszczak – Przemyśl 2000
